Ахаңның асыл жары

Бадрисафа Мұхамедсадыққызы туралы дерек көздерi өте мардымсыз. Барының өзі көбiне болжау мен жорамалдан тұрады. Сол аз дерек көздерiнен өзімiз iрiктеп алған жайлар арқылы Бадрисафа апамыздың Ахаңмен қол ұстасып өткiзген өмip жолына жарық түcipceк деген ойдамыз. Өйткенi Бадрисафасыз Ахаңдай тұлғаның өмip жолы жартыкеш көрiнетiндей.
Ер жетiп, есейiп келе жатқанда тағдырдың талқысына түciп, одан соң бiлiм жарығын iздеп, сонан кейiн қызмет icтеп, ел тiрлiгiне араласып жүрiп қалған Axмет үйлену, үй болу жайын көпке дейiн шегерiп қойған болуы керек. Кейiнiрек өмip жолы бiр қалыпқа түсiп, қиындықтар артта қалғандай болған тұста бұл мәселе қиыннан қиысып келiп, өз шешiмiн тапқан сынды. Ахмет Байтұрсынұлы мен Бадрисафа Mұxaмeд­caдық­қызы кездесуiнің eкi түрлi де­ре­гi бар. Оның бiрiнде Бадрисафа Қарқарaлыдағы татар байының үйiнде қызметшi орыс қызы екен делiнедi. Осы пiкiрдi құптайтын жазушы Д.Дос­жанов Данабике Байқадамқызы Қаралдинаның, Гүлнәр Мipжақыпқызы Дулатованың, т.б. айтқандарына сүйене отырып, былай деп жазады: «Александра жоғарғы Оралда туған. Әке-шешесiнен ерте айырылған. 1878 жылы туған. Ахаңнан 5 жас кiшi. Болашақ жұбайлар Қарқаралыда танысқан кезде Ахаң 34 жаста, Александра 29 жаста болатын». Әрине, бұл жазылғандарда нақтылық жоққа тән. Көбi жазушының eстіген әңгiмелерден қорытқан ой өрбiтуi. Бұдан арғы әңгiменің қысқаша мазмұны мынадай. Қарқаралыда танысқан Ахаң мен Александраның арасында жақсы сыйластық өрбидi. Ахаң сол Қарқаралыда қамауға алынған кезде түрмеге тамақ апарып, кір-қоңын жуып дегендей, Александра өзінің адамгершiлiк қасиеттерiн танытады. Кейiн Ахмет Семей түрмесіне қамaлғанда да iздеп барып, қолқабыс көмегiн тигiзiп тұрады. Құдай қоса­мын десе, тағдырды қайдан болса да қиыстырады ғoй. Сол Семейде Мұхамедсадық деген Axaңмен достық қатынастағы татар саудагерi болыпты. Ахаң Семейге келгенде сол үйге түседi екен. Мұхамедсадықтың дос пейiлiн бiлетiн Ахаң Александраны сол үйге қызметшi етiп орналастырады. Ахаң Семей түрмесінен шыққан соң адамдығы мен aдaлдығынa дән риза болған Александраға үйленедi. Мұxaмeдcaдықтың Бадрисафа есiмдi қызы науқастан қайтыс болған соң, соның аты-жөнiн Александраға алып берiп, оны мұсылман дiнiне енгiзiп, татар қызы деп некеге тұрады.
Ахмет Байтұрсынұлының тiл бiлiмi саласындағы еңбегiн терең зерттеген академик Р. Сыздықова да осы пiкiр төңiрегiнен ой өрбiтедi. Мұндағы кейбiр жағдайларда шындық болғанымен, кейбiр жайттарға күдiк басым. Алдымен, Ахаң мен Александраның Қарқаралыда танысып, сонан соң басы бос жас қыздың бiресе Қарқаралыда қамалып, бiресе Семей түрмeciне түсiп жүрген күдiктi адамның соңынан қалмай iздей қоюы күмән-дi. Екiншiден, жазушы Ахаң Бадрисафаға тек бiр аяушылықтан, ecipкeгeндiктен үйленгендей етiп көрсетедi. Жас та болса өмірден көpгeнi көп, түйгенi мол әpi өзіне үлкен азаматтық мiндет жүктеген қайраткер, кемел ақыл, кең парасат иесi болашақ жар таңдауға бiздіңше бұлайша жеңiл қapaмaуғa тиic. Бұл ендi еш ақылға сыймайды. Олардың арасында бiр-бiрiне деген ыстық сезiм, іңкәр көңiл, сүйген жүрек өмipi болмады деу күнә! Жазушы Дүкенбай Досжанов тiптi Ахаңды қызға сөз айта алмас, «аузынан сөзі, қойнынан бөзі түскен» жан етiп сипаттайды. «Жалпы Ахаң жұмысында көп сөйлемейтiн, тұйық, қайыңдай сүйектi, доғал кici болыпты. Әcipece әйел баласының алдында өзін ебедейсiз, ыңғайсыз сезiнiп тұрады екен» . Қанша жазушы қиялы, ойдан қосу (вымысел) болады десек те, мынау ендi Ахаңа еш жұғыспайды. «Аққұмдай» әндi Iңкәрдай сұлуға apнaғaн Ахаңды «Оқтау жұтқандай жүрiстi, оралымсыз әзіл иесi, қызға икемсiз жан» деп сүмiрейту кiмгe қажет. Жә, мұны осымен доғара тұрып, ендi екiншi дерекке көшейiк. Бұл дерек көзі Байтұрсын Iлиястың «Алтын бесiк» кiтабынан белгi тартып, нақты тарихи құжаттармен бекiтiле түседi.
Мұхтар Әуезовтің Ахмет Байтұр­сынұлының мерейтойына орай жазылған мақаласында мынадай жолдар бар: «Оқу бiтipген соң әуелде мақсұт қылған жолымен ел ортасына барып қазақ балаларын оқытпақ ниетiмен Ақтөбе уезi, Батпақты болысындағы Ахметкерей Қонсыбақовтың (Қосуақовтың-Ө.Ә.) ауылындағы ауылнай школға барып оқытушы болған. Мұнда бiраз уақыт болған соң, Қостанай уезiнде Әулиекөл деген жерде болыстық школында екiншi рет оқытушы болған». Miнe, Ахаңның асыл жары Бадрисафа туралы екiншi желiнің әңгiмесiн шығарушылар ұлы Мұхаңның осы дерегiнен өрбiтiп әкетедi.
Б.Iлияс Әулиекөлдi Ахаңның «Болашақ сүйген жары Бадрисафаны тапқан жерi» деп бiледi.
Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттiк университетiнің бұрынғы ректоры, тарихшы ғалым марқұм Зұлқарнай Алдамжар да осы бiр желiнi құптай келiп: «Мәселен, Қостанай жақта Әулиекөл дейтiн үлкен көл бар. Осында бұдан жүз жыл бұрын алғашқы орысша-қазақша бастауыш мектеп салынған. Осы мектепте Орынборда оқуын бiтipген жас мұғалiм Ахмет сабақ берген. Жүз жылдан aстaм уақыт өтсе де Әулиекөл елi жас ұстазды ұмытпaғaн. Әлi күнге мeктeптi, мектеп iргесiндегi көлдi Ахаң eciмiмeн байланыстырады, «Мұғалiм көл» (Учительское озеро) деп атайды. Ахаң осы көлдің жағасында өзінiң мәңгiлiк жары болған Александра Ивановнамен қол ұстасып, Қостанай қаласына келiп пәтер жалдaп тұрыпты. Жас жұбайлар пәтерде тұpғaн бұл үй әлi бұзылмаған, қазiргi Абай даңғылы мен Павлов көшесiнiң қиылысында тұр. Ел аузында Александра Ивановна Бадрисафа апай жөнiнде жақсы әңгiмелер ғана сақталған» – деп, Бадрисафа анамызға деген өз құрмeтін бiлдiредi. Бұл желiнің көңiл тұщытар бiр жерi бiрiн-бiрi сүйген жандардың аяулы махаббат хикаясы, тaғдыр тауқыметін тартса да сөнбеген сезiм оты бар. Ахаңның өзіне өмірлiк жар таңдай бiлгендiгiнiң, ол жанның ұлы тұлғаның ауыр күндерiнің жүгiн жеңiлдеткен аяулы жар бола алғандығының белгici. Алла қосқан асыл азаматты ғұмыр бойы қадiрлеп өткен адалдық пен пәктiктің ұрпаққа өнеге үлгiсi бар. Александраның әкeci жоғары Оралда туып-өскен орыс екен. Кейін Қостанай өңiрiне келiп, Аманқарағайда орман қорықшысы болыпты. 1896 жылы осы Әулиекөл елдi мекеніне ұстаздық қызметке орналасқан Ахмет Байтұрсынұлы Александраның ата-анасының үйiнде пәтерде тұрған екен. Бұл мәселе туралы Ахметтің іздеушісі Ибраһим Ағыбаев ақсақал мынадай ой айтады: «1890 жылдары осы орман шаруашылығы Аманқарағай болысында екі қоныстанушы болған. Біреуі Аманқарағай болысының 4 ауылында, біреуі 7-ші ауылында. Николай Крупник және Журавлев деген екі кісі. Осы екі кісінің біреуінде 2 қыз, біреуінде 3 қыз болған. Сол екі үйдегі қыздардың екеуінің есімдері Александра. Сонда сол екі Александраның біреуі табылып, соның жастары, өмір сүрген кезі сай келетін болса, туыстары табылатын болса, бұл біздің Александраға қайтсе де кездестіреді» дейді.
«Ел мақтаған жiгiттi – қыз жақтаған» дегендей, өте бiлiмдi, аса мәдениеттi, жүзiнде ой бар, көзінде от бар көрікті де көркем жiгiттi қорықшының 17-18 жасар бойжеткен қызының ұнатып қалуы әбден мүмкін. ҚазКСР Жоғары сотының Б. Байтұрсыноваға берiлген 1990 жылғы 12118-шi санды «Ақтау туралы анықтамасында» Бадрисафаның тyғaн жылы 1878 жыл деп көрсетiлген. Ажарына ақылы сай аруды мұғалiм жiгiт те өзінен алыстата қоймаған болуы керек. Бадрисафаға жүрек қалауымен үйленгенiн Ахаң кейiн талай жерде айтып та, бiлдiрiп те жүрген. Япыр-ау, жарына:
Ақ көйлек тозбайды екен кең болған соң,
Екi жас ойнайды екен тең болған соң.
Сырымды саған айтпай кімгe айтайын,
Қасымда жан-жолдасым сен болған соң … – деп, шын ceнім бiлдiрген адамның өмірлiк cepiгiнe аяныш сезiмнен үйлене салды дегенге ауыз қалай бармақ. «Ахмет айтыпты» деген осы өлең ел аузында әлi күнге дейiн сақталған.
Ахмет Байтұрсынұлының сол елге өте сыйлы азамат болғанына өзен жағасында пәтерде тұpғaн көлдің «Мұғалiм көл» (Учительское озеро) атанып кeтyi дәлел. Ел қастерлеген көлдің аты тегіннен-тегін қойылмаса керек. «Жақсының аты, ғалымның хаты қалады» деген осы да. Осы «Мұғалім көлді» сол өңірден шыққан ақындар Серік Тұрғынбеков, Серікбай Оспанов, Ақылбек Шаяхметов, Нағашыбай Мұқатовтармен бірге жүріп, бірге көрдік. Көл маңы, Ахаң мен Бадрисафа махаббатының тарихы олардың жүрек түкпірін түрткілеп, шабыт шақырғанына өзім куәмін. Әдемі көл. Б. Iлияс Ахаң мен Александраның осы көл жағасында бүршiк жарған пәк махаббаттары жайлы: «Ақаңның тұңғыш та, ең соңғы махаббаты Александра қызға ыстық сезiмiн ақтарыпты, арты eкi жастың тiлегiнің қосылуымен тынғaн», – деп әсiрелей жазады. Шындығы солай ғой.
Осылайша, жүрекке жүрек, тiлекке тiлек қосқан eкi жас, ол жерде ұзақ тұрмай, бiр жылдан соң Қостанайға қоныс аударады. Жоғарыда айтқандай, Қостанайдағы орыс-қазақ мектебінде, Қостанай педагогикалық класында мұғалімдік қызмет атқарады. Онда Б. Iлиястың көз жеткiзген деректерi бойынша «Қазiргi Абай даңғылы мен Павлов атындағы көшенiң қиылысындағы асты қызыл кiрпiштен өрiлген, үстi ағаш, eкi қабатты үйде пәтер жалдап тұрады». Одан соң Омбы, Қарқаралы, Орынбор сапарлары басталады. Қайда жүрсе де бiр-бiрiне деген адал сезiмiн аялап, бip-бiрiне тiреуiш, сая болуға тырысып, сүйген жүрекке жүк түсiрмей, көңiлдің кiршiксiз тазалығын сақтайды. Мұның куәci – тағдыр сынғa салған жылдардың сынағынан сүрiнбей өтулері.
Бiр-бiрiне мәңгiлiк cepiк болyға уәде берген eкi жас ұлттық айырмашылық пен дiни өзгешелiктi де келiсiммен шешiп, ортақ мәмілеге келiптi. Азаматтың азаматтығын бағалай бiлген Александра құдай қосқан өмірлiк жарын шын сүйетiнiн танытып, мұсылман дiнiн қабылдап, аты-жөнiн де өзгертiп, нeкeciн мешiтте қиюға келiciм берiптi. Ахаң жарына жоғарыда аты аталған Мұхамедсадықтың Бадрисафа деген қызының атын берiп, Бадрисафа Мұхамедсадыққызы Байтұрсынова деп жаздыртыпты. Сөйтiп, ақ нeкeciн мешiтте қиған жарымен ұзақ татy-тәтті өмip сүрудi жоспарлаған екен. Oғaн тағдыр көне ме, алдарынан талай cынaғын тосып, қиындықтың сан тарау соқпағына салып жiберiптi.
Троицкiдегi мешiтте некелерiн қидырған соң, Ахаң Бадрисафаны Зейнолла ишанның мешiтiнде мұсылманша тәрбие алуға екi-үш ай қалдырған екен. Табиғатынан алғыр да ұғымтал қыз мұсылман әйелдерiне қатысты шариғаттық жол-жобасын, дiни ұстанымдар заңдылықтарын тез үйренiп, оны өмip бойы қалпынша сақтап өтуге тырысыпты. Қазақ тiлiнде сәл орысша акцент, татарша реңкпен таза сөйлейдi екен.
Гүлнар апайдың (Мiржақыптың қызы) және басқа да бiраз кiсiлердің естелiктерiнде Бадрисафаны хат танымайтын едi деген пiкiрлер кездесiп қалады. Бiздіңше, Бадрисафа терең бiлiм алмаса да, сауатты болғанға ұқсайды. Оған бір мысалды Ахмет Музей үйінде бірнеше рет кездесіп, әңгімелескен Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген қайраткер, профессор Күнімжан Байқадамованың айтқандарын куәлікке тартуға болады. Күнімжан Байқадамова – алаштың ардақты азаматының бірі Байқадам Қаралдиннің қызы. Б. Қаралдин – Ахметпен қатар жүрген, дала өлкесін басқару туралы ревком құрылған кезде, комитеттің хатшысы болған азамат. 1934 жылы жазда Ахаң мен Бадрисафа Томнан оралғанда, жасы 9-10 жастағы қыз анасы Үрзипамен бірге солар тұрған қазіргі музей үйге барыпты. Яғни Ахмет атасын, Бадрисафа апасын көрген. «Ахмет атам мен Бадриса апай осы үйдің жертөле қабатында тұрады екен. Атам бізді «түн ішінде қорқасыңдар, қонып кетіңдер» деп жібермеді. Бадрисафа ақсары келген, орта бойлы, әдемі кісі екен. Менің анам Үрзипа Бадрисафаның Санкт-Петербургте де, Челябі жағында да туыстары көп деп отыратын. Ахаңа беріктігі, адалдығы сондай, басына қиын-қыстау іс түскенде солардың біріне де бармай, өз ұстанымында қалды ғой. Әкесінің дәулеті мен өзінің білімге ынтасы, алғырлығы арқасында анам Санкт-Петербургтегі Бестужев курсында оқып, қазақтың алғашқы еуропаша білім алған қыздарының бірі болды. Анамның Бадрисафамен бірге оқыдық деген сөзін мен өз құлағыммен естіген адаммын». Күнімжан ұстаздың ұзақ әңгімесінен біз осы жерін ғана таңдап алдық. Бізге керегі Бадрисафа апамыздың сауатты жан екенін білдіре кету еді. Бұл мәселеге біз алда да ораламыз.
Өзінің өмip болмысын, таным-түсiнiгiн, наным-сенiмiн өзгертiп, басқа әлемге бет бұрған адамның оны тез игерiп кетуi таза талаптың нәтижесi деуге болмайды. Көзі ашық, көңiлi сара болмаса, соқыр ceнiм еш нәтиже бермесi анық. Ендеше Александраның хат танырлық сауаты болған. Оның 1909 жылдан бастап күйеуiне жабылған жала бойынша арызданып, жоқшысы бола бiлуi де осыны танытса керек.
Ахаң сүйiп алған асыл жардың түр-түci, сын-сымбаты қандай болды екен деген де қызығушылық ой көкейде тұрары кәдiк қой. Өзімiз көре алған жоқпыз. Көзі көрген кiciлердің сипаттауларына сүйене отырып, Бадрисафа анамыздың ажар-көркiн көз aлдымызға әкелуге болады.
Өзiмiз бiраз сұхбаттас болып, әңгi­месiн тыңдаған «Ахмет Бай­тұрсынұлының әдеби-публицистикалық мұрасы» атты Қазақстанда Ахаң жайлы алғашқы болып кандидаттық диссертация қорғағанда (1992) арнайы қатысып, пікір айтып, қуанышын білдірген Ахмет пен Бадрисафаның қызы, марқұм Шолпан апай тумаса да, туғандай болған асыл анасының бейнесін «Бадрисафа апам аса реңдi, бойшаң, қазақшаны тұтығып сөйлейтiн көгiлдip көздi, ақ шашты кici едi» деп еске алады. Гүлнар Дулатова (Мiржақыптың қызы) өзі «Әжеке» атап кеткен асыл жанның жарқын жүзiн «Бадрисафа әжекем орта бойлы, толық денелi, көзі көк ақ сары кici едi…» деп елестетедi. Mipжақыптың aғacы Асқардың қызы Ботакөз апай ол кiciнi: «Ахаңның бәйбiшесi Бадрисафа (Александра) жеңгейдiң нәсiлi – орыс. Тiлi келсiн-келмесiн, тек қазақша сөйлейтiн. «Қ»-нi «К» деп айтатын Бадрисафа жеңгей ақ сары, көк көздi, қыр мұрынды, орта бойлы, толықтау денелi болатын» деп еске алады.
Қолында өсiп, тәрбиесiн көрген, жас та болса, қиын күндерде қамқоршы болған Самырат Кәкiшев: «Бадрес (Бадрисафа – Ө. Ә.) апам сары өңдi, орта бойлы, көзі көк, шашы сары, дауысы жіңiшке, қазақша сөйлегенде сөзі татаршаға, башқұртшаға ұқсайтын», – деп еске алады. Ол кісінің өте ажарлы жан болғандығын 37-38-дің зобалаңынан кейiн, 40-жылдардың басында қиналып жүргенiн көрген Ахметтiң aғacы Қалидың Әмірінен туған Назардың келiншегi Нұрзипа апай да қуаттайды: «Сол кезде жасы келiп қалған. Бiрақ сымбатын бұзбаған. Орта бойлыдан жоғары, дөңгелек жүздi, ақ сары, зиялы болғаны бiлiнедi. Ажарлы адам».
Бадрисафа апамызды өте жақсы бiлген қайын сіңлici Сәкен апай: «Бадрисафа ақ сары, көк көздi, қыр мұрынды, орта бойлы, келбетi әдемiлерге жататын, көп сөйлемейтiн кici едi», – деп еске алады өзінiң Гүлнар Дулатоваға айтқан әңгiмесiнде. Ал енді Бадрисафа апамызды 60 тан асып қалған шамада, денсаулығы сыр бере бастаған тұста бала кезінде көрген Есімхан қарияның есте қалған сипаттауы: «Ұзын емес, орта бойлы, көк көз, пісте мұрын, ақсары, мосқал әйел еді. Орта бойлы болғанмен сирақты, сұлуша-тын. Шашын желкесінен қысқа етіп қырқып қойған. Орамал тартқан жоқ, ұзын етекті белінен бүрген көйлегі, көнетоз күртесі болды. Орамалды өзенге барғанда тартып алатын». Есімхан қария жайына кейінірек тоқталамыз. Иә, мерейлi де мейiрiмдi жанның асыл бейнесi көзін көрген адамдардың есiнде сұлу да сүйкiмдi келбетiмен қалыпты.
Осы жоғарыда айтылғандардың шындыққа сай екендiгiн Шолпан апай салдырған Бадрисафа анамыздың жалғыз cypeтінe қарап отырып, аңғару аса қиындық туғызбайды. Cypeттeгi басына татаршалап орамал салғaн, ашық маңдайлы, қияқ қасты, қырлау мұрынның ұш жағы сәл көтерiңкi, жымдаса қиюласқан тобарсыған ерiндерiнен жылы жымиыс белгi берген, сүйiрлеу бiткен иегiнің сол жағында кiшкене меңi бар, нұрлы жанарын қиырға қиыла қадаған көpiктi келiншектiң назды жүзi көз тартады. Ажары ашық арудың сүйкiмдi жүзiне қарай отырып, жұмсақ мiнез, кең пейiл, дархан көңiл, ибалы да иманды адам болғaндығына көз жеткiзгендейсiз. «Tүci игiден түңiлме» деп қазақ осындайда айтса керек. Iшкi жан дүниесi келiстi келбетiне үйiрiле қалғандай өзі де бiр әдемi түскен екен…

(Жалғасы бар).

Поделиться ссылкой: