Қарт ананы құттықтады
34 ViewsЖурналистика – жүрекке салмақ салатын мамандық. Неше түрлі кейіпкерлермен тілдесесің. Бірінде қуанасың, енді бірінде кейбір адамдарға қолдың қысқалығынан көмектесе алмай, «өзіңді-өзің жейтін» сәттер көп…
Өр тұлғалы Алатау мен қазыналы Қаратаудан қуаттанып, арынды Таластан нәр алған Байзақ ауданы Жамбыл облысының оңтүстігіне орналасқан.
«Батырлар мен ақындардың, спортшылардың елі» атанған ауданның тарихы шежіреге толы. Өңірде Кіші Бурыл тауының тасына Қобыланды батырдың жүйрігі Тайбурылдың тұяғы тигендігі тарихтан аян. Ырысты мекеннің топырағында 1730-40 жылдары жауына арыстанша атылып, Абылайдың жансерігі атанған Мәмбет Күнбасұлы, қазақ-жоңғар соғысының айтулы қаһарманы, «ақ сауытты, алмас қылышты» Қосы батыр Сәмбетұлы, Сеңкібай би Қабанбайұлы, 60-қа тарта каналдар қаздырып, халқын отырықшылдыққа баулыған Байзақ датқа, әділ би атанған Мәдімар Райымбекұлы, жаужүрек Ақмолада батыр, 1937-38 жылдары «халық жауы» деген жаламен атылып кеткен қоғам қайраткерлері Сыдық Абланов, Намазбай Ақшабаев, Жақаш Мамыров, Жүніс Науатовтың кіндік қаны тамған.
1936 жылы Қазақстанға одақтас республика мәртебесі берілуіне орай онда жаңа облыстар, аудандар құрыла бастайды. 1938 жылы 4 ақпанда Оңтүстік Қазақстан облыстық Советі атқару комитетінің шешімімен Мирзоян ауданынан бөлініп шыққан ауданға Свердлов есімі берілді. Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізгеннен соң Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 1995 жылғы 20 желтоқсандағы №2696 Жарлығымен Свердлов ауданының аты Байзақ ауданы болып өзгертілді.
Байзақ ауданы Тараз қаласына өзгелерге қарағанда жақын орналасқандықтан тарихы Таразбен тамырлас. Аудан аумағындағы Түймекент, Оххум, Қостөбе сынды ежелгі қалалардың жұрнақтары өркениеттің дамығандығын көрсетеді. Облыс аумағы сол кезгі аса қуатты мемлекет болған Түрік қағанатының қол астына қараған VI ғасырда ірі сауда орталығына айналған Тараз қаласына іргелес орналасқан өңір Таразды азық – түлікпен жабдықтап келді.Аудан аумағындағы жүзден астам археологиялық ескерткіштерге жүргізілген зерттеулер егіншіліктің өте ерте замандарда дамығандығын көрсетеді. Ауданның негізгі саласы — ауыл шаруашылығы, соның ішінде, басым бағыты — егіншілік.
Бағалы техникалық дақыл — қант қызылшасын өсіру ісі облысымызда өткен ғасырдың отызыншы жылдарының бас кезінде қолға алына бастады. Бұл жаңа істі игеруде үлгі танытқан да Свердлов ауданының қызылшашылары болды. 1936 жылы «Ленин» ұжымшарының звено жетекшісі Сәмен Өтепбергенов қант қызылшасының әр гектарынан 1410 центнерден өнім алып, әлемдік рекорд жасады. 1937 жылы (Кеңестер Одағына) өткен тұңғыш сайлауда Жоғарғы Кеңеске депутат болып, қант қызылшасының бригадирі Жақсымбет Өтепбергенов сайланды.
Аудан еңбеккерлері 1941-45 жылдардағы Ұлы Отан соғысы кезінде Жеңісті жақындатуға өлшеусіз үлес қосты.Сол жылдары ауданнан 3237 ер-азамат қолына қару алып, ұрыс даласына аттанды. Олар барлық майдандарда шайқасып, ерліктерімен танылды. Солардың ішінен Қарасу ауылынан шыққан Ақәділ Суханбаев Польша жерінде теңдессіз ерлік жасап, қаза тапқаннан соң оған Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Даңқты батырдың есімі туған ауылына, оқыған мектебі мен көшелерге, сонымен қатар, аудан орталығындағы саябаққа беріліп, ескерткіші орнатылды.
Батыста қиян — кескі ұрыс қимылдары жүріп жатқан кезде аудан қызылшашылары еңбекте ерлік танытты. Ал, тылда «Бәрі де майдан үшін, бәрі де жеңіс үшін» деген ұранмен еңбек көрігін қыздырғандардың өнегелі істері аудан, облыс, республикадан асып Одаққа да танылды. Кеңес Хабарлау Бюросы (Совинформбюро) «1944 жылғы 26 желтоқсанда “Қазақ КСР – інің Жамбыл облысы. Мұнда биыл 112 ұжымшар және 2 кеңшар қант қызылшасынан мол өнім өсірді. «Қарасу» ұжымшарында Түменбаев пен Амановалардың звенолары гектарына 900 центнерден қызылша жинады» – деген хабар таратты. Ауданның кейбір ұжымшарларында қант қызылшасының әр гектарынан 460 — 490 центнерден өнім алынғанын сол кездегі газеттер жарыса жазып жатты. Аудан шаруашылықтарын қамтитын Свердлов МТС-іне осындай табыстары үшін Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің, республика Халық Комиссарлар Кеңесінің Ауыспалы Қызыл Туы берілді.
Ұлы Отан соғысы жеңіспен аяқталған соң да ауданда қант қызылшасын өсіру ісі жалғасты. 1950 жылы ұсақ ұжымшарлар біріктіріліп 13 ірі, көп салалы шаруашылыққа айналды. Енді олар балтамыр ғана емес, дәнді дақылдарды, көкөніс, картоп өсірді. 1948 — 1950 жылдары аудан еңбеккерлерінің бір тобы егіншіліктегі еселі табыстары еленіп, Социалистік Еңбек Ері жоғарғы атағын алып, кеуделеріне Алтын жұлдыз тақты. Олардың арасында соғыс жылдары қант қызылшасы мен картоп өсіруде жоғарғы көрсеткіштерге жеткен Мінтай Айтжанова, Айтжан Бөгембаев, Орынкүл Атабекова, Алтынкүл Әлібаева, Сейдекүл Байдешова, Әлиман Бітаева, Жәмилә Божбамбаева, Зоя Николаевна Василенко, Василий Алексеевич Гончаров, Наужан Дидарбекова, Күнімай Жайлауова, Шоқан Көкеева, Мәрзия Ибрагимова, Дариға Жантоқова, Сындыбала Оңғарбаева, Кан Хе Сук, Керімбай Мырзақұлов, Мұқаметқали Нұрбаев, Әлімқұл Сейдалиев, Қанымқыз Тортаева, Гульминус Хамиулиевна Шерімбаева, Патия Шидақова, Рустем Шөпенов, Ян Чун Сик және тағы басқалары болды.
Аудан орталығы — Сарыкемер ауылының басты көшесіндегі «Батырлар аллеясында» ауданнан шыққан 27 Социалистік Еңбек Ерінің және Кеңестер Одағының Батыры Ақәділ Суханбаевтың, бейбіт күнде ерлік жасаған «Халық қаһарманы» Ғазиз Байтасовтың, Мәскеу Олимпиадасының чемпионы, Қазақстанның Еңбек Ері Жақсылық Үшкемпіровтың суреттері ілінген. Егіншіліктегі табыстарымен аты шыққан аудан өткен ғасырдың алпысыншы, жетпісінші жылдары астықтан, қант қызылшасынан, көкөністен мол өнім алуымен танылды. Әсіресе, қант қызылшасы берекелі дақылға айналып, балтамыр алқаптарының көлемі ұлғая түсті. Әр гектардың түсімі 400 центнерден жоғары болды. Өндірістегі үздік табыстары үшін 1965 жылы «Трудовой пахарь» ұжымшарының төрағасы, білікті басшы, іскер ұйымдастырушы Александр Львович Нахмановичке, 1971 жылы «Октябрьдің 40 жылдығы» ұжымшарының звено жетекшісі Нұрмаш Түйтебаеваға Социалистік Еңбек Ері атағы берілді. Жүздеген адам КСРО-ның орден, медальдарымен марапатталды.
Өңірде егіншілікпен қатар мал шаруашылығы да өркендеді. 1973 жылы осы саладағы еселі табыстары үшін ауданға КОКП Орталық Комитетінің, КСРО Министрлер Кеңесінің, ВЦСПС-тің және КЛКЖО Орталық Комитетінің Ескерткіш Қызыл туы мен бірінші ақшалай сыйлығы тапсырылды. Осы жылы «Жамбыл» қызылша кеңшарының сауыншысы Елена Иосифовна Свинковская Социалистік Еңбек Ері атағын алса, көптеген малшылар орден, медальдармен марапатталды.
Ауданнан ел мақтанышына айналған ақындар, жазушылар, ғалымдар, спортшылар көптеп шыққан. 1980 жылы Мәскеу Олимпиадасында топ жарған Тегістік ауылының түлегі Жақсылық Үшкемпіров алтын медаль жеңіп алып, Қазақстаннан шыққан тұңғыш Олимпиада чемпионы атанды. Аудан орталығы – Сарыкемер ауылында Жақсылық Үшкемпіров атындағы балалар мен жасөспірімдер спорт мектебі жұмыс істейді. Сондай-ақ, Атланта және Сидней Олимпиадаларының жүлдегерлері Болат Жұмәділов, Болат Ниязымбетов, самбо күресінен әлем чемпионы Алмас Мұсабеков, балуан Досан Тамбиевті аудан халқы туған жерінің атын алысқа танытқандар ретінде мақтан тұтады.
Бірлігі мен тірлігі жарасқан мерейлі мекеннен көптеген саяси тұлғалар, мемлекет және қоғам қайраткерлері, сонымен қатар Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, өнер майталмандары шықты. Жамбыл драма театрының негізін қалаған байзақтық Шәріпбай Сәкиев, белгілі қоғам қайраткері, жазушы, журналист, ақын, драматург, «Парасат» ордені мен «Алтын барыс» омырау белгісінің иегері, алғашқы Жоғарғы Кеңесте, содан кейін тұңғыш сайланған Парламент Мәжілісінде депутат болған Арғынбай Бекбосын, ақындар Жақсылық Сәтібеков, Әсілхан Рахманов, айтыскер ақындар Мұхамеджан Тазабеков, Әзімбек Жанқұлиев, Алтынкүл Қасымбекова, ақындар Қасқырбай Нарбатыр, Нәзира Бердалы, танымал актерлер Тұңғышбай Жаманқұлов, Ардақ Әмірқұлов, жазушы Тұрсынхан Толқынбаев, ғалымдар Нығметулла Киікбаев, Кеңесбай Табылдиев, Талас Омарбеков, Өмірзақ Жүсіпбеков, Әскер Есенқұлов, Қосы Сматов, Орал Әбдірахимов, Оразалы Балабеков, Мәкәрім Асаубеков, Асқар Абдуалиев, Күмісқали Жаңабеков, Марат Садуов, Бескемпір Сейдалиев, Болат Үсенбаев, Мұрат Әлиев, Мейірхан Жаманбаев, сынды тұлғалармен ел мақтанады.
Аудан халқы өткен ғасырдың өтпелі қиындықтарын еңсере білді. Компартия көсемінің, оның серіктерінің есімдері берілген шаруашылықтар мен елді мекендерге байырғы тарихи атаулары қайтарылды, бірқатары өлкемізден шыққан көрнекті тұлғалардың аттарын иеленді.
Байзақ батырдың ескерткіші Сарыкемер ауылына кіреберісіне орнатылып, Талас өзенінің жағасындағы сөрісі жаңаланып, сәулетті кесене тұрғызылды.
Байзақ батыр Мәмбетұлы 1789 жылы қазіргі Тараз қаласының маңында, Абылай ханның серігі болған Мәмбет Күнбасұлының отбасында өмірге келген. Мәмбет батырдың сегіз ұлының бірі болған. Байзақ батырдың кіндігінен оннан аса ұл тараған.
Байзақ Мәмбетұлы – еліміздің оңтүстік өңірінде Қоқан хандығына және Ресей империясына қарсы ұлт-азаттық көтерілісті ұйымдастырушы, қазақтың соңғы ханы Кенесары Қасымұлының қол бастаған серігі болған. Оның сарбаздары Кенесары қолына қосылып, Қоқанның бірнеше бекінісін алып, Созақ аймағын азат етуге қатысқан. Сондай-ақ, елді отырықшыландыруға көп күш жұмсап, Оның өзі және бауырлары, балалары қаздырған 60-тан астам тоған, каналдар тұтас аймаққа нәр жеткізіп, нуға бөлеп, күні бүгінге дейін ел игілігіне жарап келеді. Су диірменін, мешіт, медреселер салдырған. Саяси-әлеуметтік мәселелердің бел ортасында болып, елдің мүддесін бәрінен биік қойған хас батыр Қоқан ханы Әлімқұлдың бұйрығымен зеңбірек аузына байланып атылған. Ал батырдың денесінен қалған саусағын ұлы Ақмолда батыр Сарыкемер ауылының маңына жерлеген. Бұл жерді көнекөз қариялар «Байзақ сөрісі» деп атайды.
Байзақ датқаның және оның әкесі Мәмбет батырдың ерліктерін халқымыздың атақты ақындары Майлықожа, Мәделі, Досқожа, Нысанбай жырға қосып, көпке үлгі еткен.
1998 жылы Сарыкемер ауылының кіреберісіне Байзақ батырдың қоңыр граниттен қашап жасалған биік ескерткіші (суретте) тұрғызылды. Облыс орталығында, Алматы мен Астана қалаларында үлкен көшелер бабамыздың есімімен аталады. Баба өмірі мен ерліктеріне арналған кітаптар шығарылып, тың деректер табылу үстінде.
Қазақстан Республикасы Ұлттық музейінің жанынан құрылған «Қасиетті Қазақстан» ғылыми-зерттеу орталығының «Қазақстанның жалпыұлттық киелі орындары» жобасы 100 нысанының тізіміне «Байзақ баба» кесенесі енгізілген болатын. Аталған кесене «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» транзиттік дәлізі бойында орналасқан.
Батыр кесенесін шаңырақ көтерген жас жұбайлар мен жас отбасылардың, туристердің тағзым ететін қасиетті орнына айналдыру мақсатында көптеген жұмыстар атқарылды. Соның нәтижесінде бүгінгі таңда аудан аумағындағы киелі орындардың бірі саналатын «Байзақ баба» кесенесіне тағзым етушілер қатары күн санап өсіп келеді. Олардың ішінде алыс және жақын шетелдерден және еліміздің түкпір-түкпірінен келген туристер де бар. Туристер ғана емес, жергілікті тұрғындар мен жастарды батыр бабамыздың ұлт тарихында алатын орны, елдікті сақтаудағы өнегелі өмірі, күрескерлігі мен тектілігі қызықтыруда.
Бабамыздың салдырған каналдары бүгінгі күні елге қызмет етуде. Ағымдағы жылы аудан аумағындағы 72 каналдар «КазСуШар» шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорнының Жамбыл филиалы Байзақ аудандық бөлімшесінің теңгеріміне беріліп, оларды жөндеуден өткізуге 9 млрд. 410 мың теңге қаражат бөлініп, жұмыстар атқарылуда.
Қойнауына құт дарыған, бірлігі бекем Байзақ батыр атауын иеленген өңірдің ірге көтергеніне 80 жылдан асты. Аумағы 4,5 мың шаршы шақырымды алып жатқан өңірде 106 мыңнан астам халық тұрады. Ауданда 43 елдімекен, 18 ауылдық округ бар. 30-дан астам этнос өкілдері тату-тәтті ғұмыр кешіп, ел игілігі жолында еңбек етуде.
Халықтың қуаты-бірлікте. Тұрақтылық – тұғырымыз. Бірлік — баға жетпес басты байлығымыз. Қоғамдағы ұлтаралық келісім мен саяси тұрақтылық — ең әуелі Отанымыздың дамуы мен ел тыныштығының кепілі. Көпұлтты ауданымызда татулықты нығайту, этносаралық төзімділік пен достықты нығайту мақсатында «Қоғамдық келісім» орталығы» пайдалануға берілді. Бүгінгі таңда аталған орталықта түйінді мәселелер шешімін тауып, ел бірлігін нығайту, этносаралық келісімді сақтау бағытындағы жұмыстар жандана түсуде.
Қорыта айтқанда, Тараз қаласымен іргелес орналасқан Байзақ баба есімін иеленген аудан халқы ел бірлігі мен татулығын нығайта отырып, егемен еліміздің мәртебесін биіктете беретін болады.
Дәулет Прімқұлов.
Байзақ ауданы.