Мақаланы оқу оңай, жазу қиын

Сыр-сұхбат

Кез келген салада кәсіби маман иесінің қызмет еткені абзал. Бүгінгі біздің кейіпкеріміз, Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі, «Қазақ журналистикасының қайраткері» деген атаққа ие аудандық мәслихат хатшысы Жаманбаев Тұрсынхан Есімқұлұлы «Құлан таңы» газетіне үш рет бас редактор болған кәсіби журналистің бірегейі. «Ауданда журналистика жайында сөз қозғап, ордалы ой айта алатын кім?» дегенде, әуелі Тұрсынхан Есімқұлұлының есімін атайтынымыз да сондықтан. Себебі, ол ұлттық университетте осы мамандықтың қыр-сырына қанығып, Тауман Амандосов, Зейнолла Қабдолов, Темірбек Қожакеев секілді қазақтың маңдайына біткен тау тұлғалы азаматтардан кәсіби бағыт-бағдар алған журналист. Оның үстіне газет жұмысын Тұрсағаңнан артық білетін журналист некен-саяқ. Яғни, оның тәжірибесі де мол. Газетіміздің 80 жылдық мерекесіне орай, әріптесіміз Марат Диханбай алғашқы еңбек жолын аудандық басылымнан бастаған аудандық мәслихат хатшысы Тұрсынхан Жаманбаевтан сұхбат алған болатын. Қос кәсіби маманның журналистика төңірегінде және газет жұмысы жайында сырласқан әсерлі сұхбатын газеттің бүгінгі нөміріне жариялауды жөн көрдік.

– Тұрсынхан Есімқұлұлы, сіз алғашқы еңбек жолы­ңызды аудандық газетте кор­рек­тор­лықтан бастапсыз. Қате­леспе­сем, ол кезде жасыңыз небары 17-де. Бас редактор Оспанбек Хатиев «жас балаға» газеттің жауапкершілігін қалай ғана артып қойып жүр. Әуелгі әңгімені осыдан бастайықшы….
– Маратжан сұрағыңның төр­кінін түсіндім. Мен бұл сұрақ­қа жауап бермес бұрын, ең әуелі редакция ұжымын және оқырман қауымды басылымның 80 жыл­дық мерейтойымен құттықта­­ғым келеді. Егер газеттің сарғайып кет­­кен парақтарын ашып қарай­тын болсақ, басылымның қай кезде де сол дәуірдің жыршысы, шежіре­­шісі бола білгенін аңға­расыз. Сонау Кеңес одағының ке­зіндегі газетті парақтасаң, онда ком­мунистік идеологияның иісі аңқып тұрады. Ал тәуелсіздік алған жылдардағы газетке зер салсаң, жаңаша өмірдің лебі сезіледі. Яғни, бабаларымыз аңсаған Азаттықтың ақ таңын, ерекше бір қуаныштың лебін сезінгендей боласың. Демек, газет қай кезде болмасын, өзі өмір сүрген дәуірмен үндес болып келе жатыр деген сөз. Ал егер сенің «Оспанбек Хатиевтің мен секілді жас балаға неліктен бүйрегі бұр­ды» деген астары терең сұрағыңа тоқталатын болсақ, былайша жауап берейін. Шыны керек, мен газет бетінде жастайымнан көрінген азаматпын. Осында таудың бөк­терінде жатқан аядай ғана Қара­қат деген ауыл бар. Бұрын ол Октябрьшаруа деп аталатын. Сол ауылда сегіз жылдық мектеп бар тұғын. Қазір он жылдық болып өзгерді. Мектебімізде қабырға газеті деген бар еді. Оқуға деген ын­­ты­зарлығымның арқасында мен сол қабырға газетінің редакторы болдым. Сөйтіп жүріп, мектептің тыныс-тіршілігінен аудандық газетке шағын мақалалар жа­зып тұратынмын. Егерде сол жазған­дарым газет бетінде жарық көрсе, соны қойныма жапсырып, ерек­ше ыстық сезімге бөленуші едім. Түнде жүрегімнің тұсына басып, ұйықтайтын кездерім де болды. Осы арада марқұм Кәріпжан Нүсіптің есімін атап өтсем деймін. Мен ол кісіні кейде ұстазым деп те атаймын. Ол уақытта электрон­ды пошта деген жоқ қой. Хатпен жазып жібереміз мақалаларды. Күндердің күнінде Кәрағаң маған: «Редакцияға соғып кетші» деп хат жолдады. Қасиетті шаңырақтың табалдырығын имене аттап кіріп, Кәрағаңа жолықтым. Баспасөз күні болатын. Жазу қабілетімді бағалап, қолыма мақтау қағазын табыс етті. Қандай қуанғанымды білсең ғой сол сәтте. Содан редак­циямен байланысымды үзбей, үнемі әлгіндей шағын, кейде кө­лемдірек мақалалар жазып тұратынмын. 9-10-шы сыныпты біз аудан орталығындағы Шоқан Уәлиханов атындағы шағын ор­талықты орта мектепте оқыдық. Менің бағыма орай дейін бе, Құдай сәтін салды ма, әйтеуір мы­на үндестікті қарасаңшы. Маған сынып жетекшім болып қана қоймай, тарих пәнінен Оспанбек Хатиевтің зайыбы Нағима әпкей сабақ берді. Содан енді отбасын­да әңгіме болатын болу керек. «Жаманбаев деген бала өзі тәуір оқушы секілді ғой. Ұдайы бізге ма­қала жазып тұрады» деп Осағаң ай­та­тын көрінеді. Сынып жетекшім мақ­тауын да келтіретін болу ке­рек. Содан оныншы сыныпты да біті­ретін кез келді. Мен оқу бітірген жылы газетте корректордың орны бо­саған екен. Бас редактор Хатиев Нағима әпкейге:
– Әй әлгі Жаманбаев жас та болса, ойы ұшқыр бала. Газетімізге корректор қажет, келсін. Өзіміз тәрбиелеп аламыз, -дейді ғой. Нағима әпкей: «Ол КазГУ-ге жур­факқа оқуға түсейін деп жатыр» десе керек. Сонда Осағаң: «Әй оны журфакқа қабылдамайды бәрі­бір. 2 жыл стажы керек» депті. Сол кездің тәртібі дейміз бе, әйтеуір ер адам болса, корректор ма, шопан ба, тракторшы болып па, 2 жыл еңбек етуі қажет тұғын. Қыз бала болса, сауыншы деген секілді. Яғни, екі жыл бойы еңбек етіп, қара табан жұмыстың қадірін түсініп баратынбыз. Қазір журналистика мамандығын оқытып жатқан оқу ордаларының жұмысына қарным ашады менің. Бүгінде қалаған оқуы­на түсе алмай қалғандардың дені журналистиканың табалдырығын тоздырып жүр. Осы өзекті өртейді. Ол өз алдына бөлек әңгіме енді. Содан мен мектепті бітіріп аттестат алдым. 1973 жылдың 3 шілдесі күні аудандық газетке корректор болып жұмысқа орналастым. Менің айтпағым, мектепте оқып жүріп, газетке шағын болса да мақалалар жазғанымның әсері осында жұмысқа орналасуыма өз септігін тигізді-ау деп ойлаймын кейде.
– Тұрсаға әлгі пікіріңізді құп­тағым келеді. Қазір кім кө­рін­ген журналист болып кетті. Ол шындық. Журналистиканы тәмамдап, жазушылық шыңға жет­кен Әзілхан Нұршайықов­тың «Қалам ұстағанның бәрі бірдей журналист емес» дейтіні бар. Сіз бен біз КазГУ-дың түлегіміз. Меніңше, Лев Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті мен КазГУ-дың журфагын қалдырып, қалғанын жапқан жөн секілді. Сонда «тұлпар мініп ту алған на­ғыз білімдарлар іріктеліп, алға озып, тамыр мен танысқа сенген есек мінген ергежейлілер» жолда ысырылып қала берер ма еді. Бұл пікірге сіздің көзқарасыңыз қандай?
– Өте дұрыс айттың. Бірақ бүгінде журфакта сабақ беретін мұғалімдердің де сапасы төмен­деп кетті-ау деймін. Кезінде өзіміз дәріс алған Зейнолла Қабдолов, Тұрсынбек Кәкішев, Тауман Амандосов, қазақ телевидениесі­нің дамуына сүбелі үлес қосқан Марат Барманқұлов, темірдей тәртіпшіл деканымыз Темірбек Қожакеевтер қандай ұстаздар еді. Олар дәріс оқығанда аудиторияда шыбын екеш шыбынның дыбысы естілмейтін. Темағаңды қатал дейтін. Сол қаталдығының арқа­сын­да ол қаншама мықты сақа жур­налистерді тәрбиелеп шығарды. Жаңа да айттым ғой. Менің қар­ным ашады. Қазір әрбір облыс­та­ғы университеттер филология факультетінен журналистика топ­тарын ашып қойған. Олардың әрқайсысына жаңағы атап өткен Зейнолла Қабдолов, Тауман Амандосов, Марат Барманқұлов секілді білімі мен парасаты биік тарлан ұстаздар дәріс беріп жат­қан жоқ қой.Әлем әдебиетінен Соколович дейтін еврей әйел са­бақ берді бізге. Орыс тілін жетік білмесек те, Соколович түсіндірген кезде ұйып тыңдайтынбыз. Қазақ­ша айтқанда, «мына мидың қа­быршығын ашып, құйып бере­тін». Сондай мықты мұғалім еді. Сен сұрақты батыл қойдың. Мен батылырақ жауап қайтарайын. Мына облыс орталықтарындағы университеттердегі филология фа­культе­тінен ашылған журналисти­ка топтарының барлығын жабу керек. Атын атап, түсін түстемей-ақ қояйын. Біздің осы аудандық газетте сондай топты бітіріп шық­қан журналист болды. Апырай десең­ші. «Қызыл кітапқа» нелер енетінін де ажырата алмайтын. Және ажыра­та алмай-ақ кетті сол қалпы. Мен ашуланған кезде:
– Сен «Самопал журналистсің,- дейтінмін. Қайталап айтуға тура келіп тұр, әлгіндей филология фа­культетінен ашылған журна­лис­ти­ка топтарының бәрін тұтастай жабу керек. Менің ойымша, журналис­ти­ка факультеті Алматы қаласын­дағы бұрынғы КазГУ ғой енді, қа­зіргі әл-Фараби атындағы Қазақ ұлт­тық университеті мен Нұр-Сұлтан қаласындағы Лев Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетін­де қалып, қалғаны жабылса, отандық журналистиканың әлеуеті артар еді. Сонда көлденең көк аттылар бұл салада жүрмейді меніңше. Еңбек етуге де дәттері шыдамас еді. Экранды қарасаң, атағы бар әнші­лер эфир тізгінін бермейді. Соның салдарынан кәсіби журналистер тасада қалып қойып жатыр. Бұл мә­селені қазақ журналистикасының тарихын зерттеп жүрген профессор Намазалы Омашев та мәселе қы­лып көтеріп, сөз етіп жүр. Алдағы уақытта бұл мәселені қадағалауға алып, тиісті министрлік нәтижелі қорытынды шығарады деген ойдамын.
– Тұрсаға, біз кең көлемде жазылатын бұл сұхбатымызда Әзілхан Нұршайықовты жиі ес­ке алатын боламыз. Өйткені, ол осы салада оқып, жазушылық шыңды бағындырған хас та­лант­тың бірегейі. Әзағаң «Жақ­сы журналистің қаламы өзі жазады», «Жақсы редактор тү­зейді, Жаман редактор күзейді» дейді. Ақиқаттың алдаспанына айналған Қазақстанның Халық жазушысы Шерхан Мұртазаның «Журналистің арқалағаны – ал­тын, жегені – жантақ» деген де сөзі бар. Оны өзіңіз жақсы білесіз. Мен сіздің журналистика­ңызға әңгіме айтайын деп отырғам жоқ. Айтайын дегенім, аудан­дағы тілшілердің алатын айлы­ғы шайлығына жетпейді. Сіз үш рет бас редактор болдыңыз. Шығармашыл ұжымды басқа­рып отырған сәтте сіз осыны қан­шалықты ескердіңіз. Бұл – бір. Екін­шіден, өзіңіз секілді кә­сіби мамандарды мүмкіндігін­ше редакцияға қызметке ала алдыңыз ба?
– Сұрағың өте орынды. Сұрақ­тың төркіні де мені қанаттанды­рып отыр. Неге дейсің ғой? Көбі­несе, журналистің еңбегі бағала­на бермейді. Оны Шерағаң тайға таңба басқандай етіп айтып кетті. Шерағаңның «Бір кем дүние» де­ген кітабын оқыған боларсың…
– Қітапты сүйсініп оқығаным сонша, 2 сағатта тауысып үл­гергенім есімде…
– Сонда жазушының «Қалтай айтқан» деген тақырыппен жазыл­ған шағын ойтолғауы бар. «Жур­налист это — қаранар, но — мизерный гонорар» деп жазады Шераға. Өзің тілге тиек еткен Әзағаң мен Шерағаң қазақ журналистикасына өзіндік қайталанбас қолтаңба қал­дырған қаламгерлер деп есептеймін өз басым. Бәзбіреулер ойлауы мүм­кін. Мақала жазу оңай деп.
«Үйді бұзу оңай,
Салу қиын,
Мақаланы оқу оңай,
Жазу қиын» деген екен Әзілхан Нұршайықов. Сондықтан жазудың машақаты қиын түсінген жандар­­ға. Журналистиканың қиындығы сол. Ең әуелі не? Әуелі ой туындайды. Одан кейін соны зерделейсің. Содан соң, блокнотыңды алып, кейіп­керіңе барасың. Өндіріс оша­ғы немесе шаруашылық құры­лымдарына барып, тілдесесің. Сөйтіп жазу үстеліне отырып, қа­ғазға түсіресің. Жазып біткеннен кейін редакторға немесе оның орын­басарына барып өткізесің. Ол түзеледі, күзеледі. Содан кейін бет­теліп, газетке жарияланады. Со­дан «Қате кетіп қалмады ма екен» деп жаның шығып жүреді. Бұл бітпейтін машақат. Сондықтан жур­налистің еңбегін бағалай білу керек. Енді «Мен шығармашы­лық ұжымға қаншалықты жағдай жасадым» дегенге тоқталсақ, ме­нің редакторлық қызметімнің өзі қиын кезеңге тап келді. Тәуелсіздік­тен кейінгі жылдары, яғни 1994 жылы редакторлық қызметке тағайын­далдым. Ол кезде айлық жоқ, жа­ла­қы берілмейтін. Айлықтың орнына ұн, қант, макарон алған күндерімізді қалай ұмытуға бола­ды. Түнімен газет шығарамыз. Бірақ сонда журналистеріміз шы­дады. Мүмкін мен жігерлендіре білдім бе? Кейбір аудандық газет­тер болды, тарап та кете жаздады, кейбірінің тіпті жабылып та қала жаздағандары болды. Аудандық бас­пахана да жабылуға шақ қа­лып тұр еді. Қайта сол кездегі аудан әкімі Үсіпәлі Арынұлы Қалиевке орынбасары Дүйсен Бықыбаев екеуіміз дер кезінде мәселені жет­кізіп, баспахананы редакцияның бас­па цехы қылып қайта жабдық­тап, құлдыраудан аман алып қал­ған жағдайымыз бар. Мен осылай қолдан келгенше жұмыс жасауға тырыстым. Мүм­кіндігімше жала­қыны көбей­туге, сыйақы беріп тұруға, газет таралымын көбейтуге әрекет жа­садық. Өзің де менің үш рет бас редактор болғаным­ды сұрағыңда атап өттің ғой. Ол жерде мен редакторлық қызмет қолымнан келмегендіктен кеткен жоқпын. Әр түрлі жағдайлар бол­ды. «Қызмет қолдың кірі» деген. Сондықтан қызметімді ауысты­ру­ға да тура келді. Қайтіп келуге де мүмкіндіктер туындады. Бірақ бір нәрсеге қарның ашады. Өзің жақ­сы жолға қойып кеткен газеттің сен келген кезде бұрынғыдай болмай шашырап жатуы, творчестволық деңгейдің нашарлап кетуі, жур­налистер сапасының төмендеуі секілді мәселелер жаныма батып жүрді. Мен қолымнан келгенше кәсіби журналистерді, қолынан жазу келетін ойы ұшқыр, қаламы­ның желі бар азаматтар мен аза­мат­шаларды қызметке алуға ты­рыстым. Маратжан осы отырған Жәнібек екеуің де соның қатарында барсыңдар ғой. Кез келген жұмыста сол саланың маманы жұмыс іс­теуі керек. Әсіресе журналистика саласында. Әлгі «Шымшық сойса да, қасапшы сойсын» дегеннің мысалы ғой. Себебі, журналист деген мемлекеттік саясатты жүр­гізеді, дүние дүрмектегі болып жат­қан құбылыстарды, тіршілікті оқырманға шынайы жеткізетін адам. Кәсіби журналистің ең басты қасиеті, ол — шыншылдық. Өтірік әспеттеудің қажеті жоқ. Сондық­тан газетке журналистиканың не екенін және сол мамандықтың қадір-қасиетін түсінетін, ұлттық университетте тәлім алған нағыз мамандар еңбек етуі керек.
– Тұрсаға, қазір бір аудан­ның мәслихат хатшысы болып отыр­сыз. Қарап отырсам, сізді көтермелейтіндей көке-жәкеңіз де жоқ екен. Жазушы Оралхан Бөкейдің «Тортай мінер ақ боз ат» атты повесінде бала Тортайдың «Әкем марқұмның тақымы қотыр тайға да тимей кетіп еді» дейтін сөздері бар. Әкеңіз Есімқұл ақсақалдың шаруа адамы бол­ғандығынан хабардармыз. Бол­мы­сыңызда бір ерекше қасиет бар көрінеді маған кейде осы. Сізді осындай зау биіктерге жете­леп жүрген әуелі Құдай Тағала­ның, сосын жазудың арқасы шығар бәлкім?
– Солайы солай шығар бәлкім. Шындығына келгенде, менің әкем өмір бойы арбакеш болған жан. Намыстанатын ештеңесі жоқ. Шешем қызылшашы болды. Мен шешемнің қай уақытта ұйықтап, демалатынын көрмеппін. Ертең-ерте біз ұйықтап жатқан кезде қызылшаға кетеді, кешке келіп, бізді жуындырып-шайындырып төсегімізге жатқызады. Әйтеуір та­ңертең нан пісірулі тұрады. «Мен ата-анамды сағындым» деген эссем бар. Сонда бұл жөнінде жазған­мын. Ал енді сізді зау биікке кө­терген жазудың арқасы шығар де­ген пікірің өте орынды Маратжан. Солай деп айтуға толық негіз бар. Оған мен онша мән бере бермеуші едім. 2016 жылы сайлауға түскен кезде бұл журналист еңбегінің қадірлі екеніне сонда анық көзім жетті. Мені көпшіліктің соншама қолдағанына өзім таңқалдым. «Мен шынында сондай адаммын ба?» деп ойға батқан кездерім де болды. Бірде сайлаушылармен кездесуге барған кезде (бұрынғы Зеленый) қазіргі Құдайберген Датқа көшесі деп аталады, бір орыс кемпір келіп бетімнен сүйді. «Жаманбаев это вы? Да, мы все за вас будем голосо­вать» деді. Сөйтіп:
– 1991 жылы сіз мынадай ма­қа­ла жазып, бізге көмек көрсеткенсіз, -деп айта жөнелгенде өзім риза болдым. Менің ойымнан шығып кеткен ғой енді бұл оқиға. Бірақ осыдан келіп түйгенім, жур­налист бола жүріп, халыққа жа­са­ған жақсылығың түптің түбінде алдыңнан шығады екен. Мені осы деңгейге көтерген шығармашылық қабілетімнің арқасы деп ойлай­мын. Мына ауыл шаруашылық сала­сында да ойшыл адамдар болады ғой. «Ленин» совхозында мықты бір инженер болды. Жақан Айнақұлов деген. Сол туралы газетке көп жа­затынбыз. Совхоздың көктемгі егіс дала жұмысына тыңғылықты дайын­дығы, комбайндарының бұзылмайтындығы жиі жазыла­тын. Кейіннен инженер Айнақұлов кол­хоз басқармасының төрағасы бо­лып кетті. Сонда ол : «Мені кө­терген газет» деп ылғи айтып жү­ретін. Сондықтан газет тілшіле­рі­нің еңбегін бағалау қажет.
– «Жетпіске келдім. Енді депутат болмаймын» деген Шерағаңның сөзі бар. Сіздің тарапқа ұсыныс жасалса, депу­тат не болмаса редактор болар ма едіңіз?..
– Менің зейнетке шыққаныма 2 жылдың жүзі болды. Яғни, осы мәслихаттың хатшысы бола жү­ріп, зейнетке шықтым. Халық сайлағаннан кейін бе, ешкім маған: «Болды, зейнет жасқа келдің, қызметтен боссың» деген жоқ. Қызметімді әлі жалғасты­рып келе жатырмын. Мінеки, осы бүгін ғана ел Президенті Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев халық­қа Үндеу жариялап, Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі депутаттарының сай­лау­ын өткізуді 10 қаңтарға белгілеп отыр. Орталық сайлау комиссия­сы да барлық деңгейдегі мәслихат­тар сайлауын осы күнге белгіледі. Оған мен қатысам деп айтпай­мын. Және түспеймін де. Себебі, жастар жұмыс істеуі керек деп есептеймін. Бойымда әлі де күш-қуатым бар, әрине. Бірақ, алдағы уақытта шығармашылыққа көп көңіл бөлсем деймін.
– Шығармашылық демек­­ші, елімізге белгілі сақа журналист Мақұлбек Рысдәулет ағамыз­бен бірігіп жазған «Ән – ғұмыр» деген кітаптарыңызды оқыған едім. Өкінішке орай, Мақұлбек аға өмірден өтіп кетті. Ара-қатынастарыңыздың жақсы болғандығын білемін. Мен «Шын асылды тот баспайтыны» се­кілді Мақұлбек ағаның есім- сойылы отандық журналистика тари­хында мәңгі сақталады деп есептеймін…
– «Аспанда қыран көреген,
Жерде тілші көреген» дейді Әзағаң. Мен Мақұлбек Рысдәулетті көреген журналист деп санаймын. Шерағаң оған: «Журналистиканың Тарзаны» деп баға берген. Екеуіміз бірігіп, «Ән-ғұмыр» деген кітап жаздық. Ол оқырман тарапынан жоғары бағаланды. Мақұлбек Рысдәулет нағыз кәсіби журна­лист еді. Әлгі «Етікші өлсе, ар­тында балға менен бізі қалар, Ақын өлсе, артында ұмытылмас сөзі қалар» деуші ма еді. Мақаңның артында ұмытылмас сөзі қалды.
– Тұрсаға сұхбатымызды қо­рытындыласақ деймін. Газеті­мізді оқып, сын-ескерт­пелеріңіз­ді айтып отырады екенсіз. Қазір­гі журналистердің жазып жүр­ген мақалаларына көңіліңіз тола ма?
– «Газет – айна, оны оқыған – пайда». Иә, мен газеттің сейсенбі және жұма күндері шыққан сан­дарын үзбей оқимын. Жәнібек Базылбеков екеуің үнемі ел оқи­тын жақсы мақалалар жазып жүрсің­­дер. Еңбекқорсыңдар. Оны баға­­лай­мын. Бірақ, фоторепортаж, очерк, фельетон секілді жанрлар қам­тыл­са деймін. Оған бола көңілді түсі­рудің қажеті жоқ. Жалпы, газет­тің дизайны мен ондағы жариялан­ған мақалаларды мен ұдайы оқи­мын. Осы қалыптан таймаңыздар. Газеттің 80 жылдығы тағы да құт­ты болсын! Еңбектеріңіз бағала­нып, шығармашылықтарыңыз өрістей берсін!
– Тұрсынхан Есімқұлұлы, сұхбатқа келісіп, өнегелі сөз өрбіткеніңіз үшін зор алғысымды білдіремін. Ерекше шабыт алдым. Амандықта жүздесейік.

Сұхбаттасқан Марат Диханбай.

Поделиться ссылкой: