Жер жүзіне танылған атақты жылқы зауыты

Қазақта «Өмір – өткен күндер емес, есте қалған күндер» де­ген жақсы мәтел бар. Саналы ғұмы­рымның кей­бір айтулы кезең­дерін еске түсіріп, оқырман қауымға ұсынайын.
Алатаудың етегінде орна­лас­қан Көгершін ауылындағы №97 Луговой жылқы зауыты 1935 жылы құрылған. Зымыраған уа­қыт-ай, бүгінде аталған зауытқа 85 жыл толды.
Жылқы зауыты туралы қо­лыма қалам алмауым мен үшін үлкен сын. Жазу үстінде де ұзақ ойланып, толғандым. Өйт­­­кені, мен өткен ғасырдың сек­сен бесінші жылдары осы за­уытта партия ұйымының хат­шысы ретінде қызмет атқар­дым. Осыған орай менің үнде­мей қалуым – адамгершілік парыз­дан аттап кетумен пара-пар. Сондықтан да қолыма қала­мымды алып, жазуға отырдым.
Осы мақаланы оқыған жалынды жас­тар Көгершін ауылының азамат­тарының өткен жылдардағы зор еңбектерін тереңінен түсіне білуі керек деп ойлаймын.
Иә, бұл жылқы зауытының атағы жер жүзіне таралған. Бұл бұрынғы Кеңес Одағындағы асыл тұқымды жылқыларды даярлайтын жетекші шаруа­шылықтардың бірі.
Ұлы Отан соғысының соңғы тол­қынының шарпып өткеніне де 75 жыл толды. Кеңес Одағының Даңқты кавалериясы жеңіс жолында зор үлестерін қосқан бо­ла­тын. Олар Ұлы Отан соғы­сының шежіресінің жар­қын беттеріне жазылды. Біз­дің зауытта өсірілген сапта жүре­тін аттар кавалериялық бөлімдер командирлері мен жауын­герлерінің, сондай-ақ атақты қолбасшы, Кеңес Одағының Маршалы Семен Михайлович Буденныйдың жоғары бағасына ие болған. Семен Михайлович Лу­говой жылқы зауытында бір­неше рет болып, оның өнді­рістік жетістіктеріне қызығу­шылық таныт­қан.

Кеңес Одағы­ның Маршалы өмірі­нің со­ңына дейін жылқы малына де­ген қызығушылығы мен өз ер-тоқымына арнап зауыт сыйға тартқан жирен Аборигеніне деген сүйіспеншілігін сақтап қалды.
Бүгінгі таңдағы нарықтық эконо­мика заманында бәрімізге «Аук­цион» сөзі танымал. Иә, аукцион – бұл кәсіп­орынның жеті­луіне арналған емтихан, селек­ционерлердің, бақташылардың, жаттықтырушылары мен ат­бегі­лері­нің ұзақ жылғы еңбектерінің же­місі. Луговой жылқы зауыты бұл емти­хан­ды үнемі абыроймен өт­кізді. 150-ден астам бағымдағы жа­нуарлары халық­аралық аук­ционда сатылды. Бұл атақты жыл­қылардың төлдері – Аскөл, Аван­гард, Тезил, Кептер, әлемге аты әйгілі болған Абсент.
Зауытқа 1952 жылы туған Абсент лайықты даңқ әкелді. Оқыр­манды Абсенттің тұқымы қызық­тыратыны белгілі. Ол үшін сонау 1945 жылғы 24 маусы­мдағы жазғы Мәскеу әс­кери кинохроникасының кадр­ла­рын еске түсірейік. Қызыл алаң. Фашистік Германияны жеңу құрметіне шеруге қа­тысқан әскерлер қатарының алдын­да Кеңес Одағының Маршалы Георгий Константинович Жуков ақ сәй­гүлікке мініп келеді. Бұл жануар – Абсенттің әкесі Араб. Ол ірі, шыдамды және мықты тұқымды айғыр болған. Үш жасында ол минутына 1600 метр жү­гірді! Ширек ғасыр бойы бұл рекорд сақталды. 1935 жылы бес жасар Араб әлемге әйгілі Ашхабат – Мәскеу ат жа­рысына 4300 шақырым қашықтықта қатысты. 84 күндік марафонды Араб сүрінбей өткізді, ол тек ат спортындағы қасиеттерге ғана ие емес, сонымен қатар, шыдамдылығы мен мықтылығын да көрсетті.
Ағаштармен көмкерілген, әдемі гүлзарларымен қоршалған, қола мү­сінде Абсент Көгершін ауылындағы биік гранит тұғырында тұр. Ол өмір бойы аңызға айналған Ахалтеке тұқымынан еді.
Абсент кеңестік ат спорты мекте­бі­­нің дамуына үлкен үлес қосты. 1960 жылы Рим Олимпиадасында Абсентпен өнер көрсеткен КСРО-ның еңбек сіңірген спорт ше­бері Сергей Филатов жоғары Ат спорты мектебінен Алтын медаль жеңіп алды.
1964 жылы Токио Олим­пиа­дасында Абсентпен Сергей Филатов қола медаль жеңіп алды. Соңғы рет Абсент 1968 жылы Иван Калита маңындағы Мехикода өнер көрсетті.
Мехикода шетелдік жылқы өсірушілер, ат спортының әуес­қойлары мен білгірлері олим­пиадалық жүлде үшін үш мәрте Абсентті лайықты ба­ғалап, оны әлемдегі ең үздік спорттық ат деп таны­ды және салтанатты жағ­дайда Абсенттің мойнына Олим­пиада ойындарының ленталарымен көмкерілген лавр жапырақтарынан гүл шоғы тағылды.
Арабтың төлі – Абсент өзінің танымал ата-анасының жетістіктерін көбейтіп, тек Қазақстанға ғана емес, бүкіл бұрынғы кеңестік спортқа даңқ әкелді, содан кейін бүкіл әлем Луговой ат зауыты туралы білді.
Абсенттің даңқын оның төл­дері жалғастырды, жалпы одан 60 құлын алынды. Ойластырылған селекциялық іріктеудің нәти­же­сінде зауытта оның әйгілі ұл­дары – Абакан, Агдам, Ақ бұ­лақ, Алагер, Аюдар, Ала­көл, Алар және тағы басқалары әртүрлі спорттық іс-шаралардың бір­неше мәрте жүлдегерлері атанды. Ал Абакан асыл тұқымды жылқыны халық­ара­лық дәрежедегі спорт шебері және Олимпиада ойындарының чем­пионы Елена Петушкова өзіне еншілеп, Еуропа бірін­ші­лігінің бірнеше дүркін жеңім­па­зы болды.
Жылқыны адамдар баптайды, онда олар өздерінің үміттері мен жа­­сырын армандарын жүзеге асы­рады. Бұл асыл жануармен жұ­­мыс істеудегі жетістік тек жан­қиярлыққа жетелейді. Бұны тек өз жұмы­сын жақсы көретін және өмі­рі­нің соңына дейін онымен ажы­ра­­мас­­тай бірге жүретін жандар түсінеді.
Бұл жыл­қы зауы­тының бірінші дирек­торы С.Т.Янулянс, кейінгі дирек­­торлары А.Я.Потапов, А.Джуанышев, В.В.Иванов И.А.Финко болды. Олардың арасынан директор Иван Афанасьевич Финьконы ерекше атап өткім келеді. Ол зауытты 30 жылдан астам уақыт басқарды.
Соңғы жылдары маған Иван Афанасьевичпен бірге жұмыс істеу сәті түсті. Қазіргі таңда нарықтық рефор­ма кезеңінде, макроэкономикалық білімі бар нарық иесі бизнесменнің немесе «қызыл директорлар» деп ата­лып жүрген нарық заңы­мен жұмыс істейтін практик мықты шаруашы­лық иесінің қайсысы мықты деп жиі дау­ла­сады. Иван Афанасьевич екеуінің де қажеттілігін дәлелдеді. Сөй­тіп, ол мал шаруашылығы өнім­дері мен дәнді дақылдарды тап­сырудан түскен негізгі кірістерден бас­қа алма бағын, бақша салды, шаруа­шылық бөлімшелерінде балық шаруашылығын жүргізіп, зауыт қазынасына едәуір табыс әкелді.
Ол мықты ат білгірі және әуес­­қойы. Оның асыл тұқымды жылқы шаруашылығын да­мы­туға, лайықты кадрларды тәрбиелеуге, өндірістік нысандар салуға, зауыт жұмысшыларына арналған тұрғын үй салуға, Ор­та­лық тұрғын үй мен бө­лім­шелерді абаттандыруға, ша­руашылықтың ренталді жемісті жұмысына қосқан үлесі баға жетпес.
Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев жылқы зауытына алты рет келіп, оның әр сапарына Иван Афанасьевичтің шаруашылық және әлеуметтік-экономикалық мәселелеріне қатысты сауатты басшылығына өте риза болды.
Өндіріс істерімен айналыс­қанына қарамастан, ол қоғам­дық тап­сыр­ма­ларды да тия­нақ­ты орындады. Партия ко­­ми­­тетінің дәріскері, ау­дандық партия ко­митетінің бюро мү­шесі бол­ған­дықтан, оның дәрістерінің маз­мұны тереңдігімен, жеке бағыт­­тылығымен ерекшеленгені бекер емес, сондықтан да оны аудитория үлкен ықыласпен және қызығушылықпен қабылдады.
Ал қарапайым, керемет тұлға Иван Васильевич туралы қағаз бетіне түсіру мен үшін қиындау. Брест қаласында тұрып, жақында, яғни қараша айында дүниеден озды. Оған алыс Беларусь жері мәңгілік мекен болды.
Асыл тұқымды жылқылардың нағыз бапкері – жылқы ша­руа­шы­лы­ғының бас зоотехнигі, жылқы бөлі­мінің бастығы, марқұм Зәуір­бек Әлібеков болатын. Бала кезі­нен ол осы әдемі, мықты жануар­ларды танып, жақсы көрді. Бұл әрекеті оған онжылдық аяқ­таған кезде дұрыс таңдау жасау­ға көмектесті. Мәскеу зоотех­никалық институтының үздік түлегі жоғары оқу орнын бітіргеннен кейін еш ойланбастан жанына ыстық бола білген жылқы зауытына қайта оралды.
Әлібековтер отбасы туралы айтқанда, бүгінде Зәуірбектің жылқы өсіру сүйік­ті ісін інілері Жәнібек пен Әзімбек­тің жалғастырып келе жатқанын атап өтуіміз керек.
Ахалтеке тұқымындағы 70 жылқы – Берік Оразалиевтің комсомол жастар жылқы өсіру бригадасында болды. Жылқы өсірушілер тұқымының ұлы Берік бала кезден әкесіне жылқы бағуға көмектескен. Бұл оған онжылдықты аяқтаған сәтте дұрыс таңдау жасауға көмектесті. Бүкіл жастық шағын сүйік­ті ісіне арнады. Оның үздік жокей мен жыл­қы өсіру тәжірибесі жас жігіттерге керемет мүмкіндік. Мұның бәрі Беріктің қазіргі уақытта Нұр-Сұлтан қаласын­дағы республикалық ипподромда жас жокейлерге өзінің бай тәжірибесін үйретуге пайдасын тигізді.
Луговой жылқыларының құн­ды қасиеттерін анық­тау­да, оларды бекіту­де және жетілдіруде шебер-жаттық­тырушылар Э.Гулиевтің, А.Алень­тев­тің, С.Терсебаевтың еңбегі ұшан-теңіз.
Асыл тұқымды жылқыларды үйре­туде И.И.Толстунов, М.Д.Цакутин, В.Г.Кадников, И.А.Клименко, А.Вьюнов, А.Оразалиев, Қ.Махатаев, Т.Құдайбергенов, Г.Славская, М.Әміреев үлкен үлес қосты.
Табыншылар – Р.Бегінбетовтің, С.Қон­баевтың, У.Есельбаевтың, О.Ертаев және т.б. адамдардың еңбектері баға жетпес.
Зауыт тек жылқылармен ғана емес, сонымен қатар мал және егін шаруашылықтарының озаттарымен де танымал болды, атап айтқанда, Социалистік Еңбек Ері, аға шопан Н.Я.Биға­зиев­тың еңбек жолы осы жерден басталған.
Жылқы зауыты облыстағы ең ірі ауылшаруашылық кәсіпорны. Ол 78 мың гектар аумақты алып жатты, оның ішінде негізгі қор­дың 19367 гектары егістік жер, сол кездерде құны 15 миллион рубль болды. Ұжымның табысты жұ­мыс жасауына жоғары білік­ті кадрлар үлкен рөл атқарды. Олар өз ісінің нағыз мамандары, жылқы зауытының алға жыл­жуы мен өркендеуіне зор үлес қос­ты. Басқаша айтқанда, ша­руа­шылық көшбасшы­лары – жылқы шаруашылығының бас зоотехнигі З.Әлібеков, қой шаруашылығының бас зоо­технигі Н.М.Макишев, бас мал дәрігері Г.Н.Резник, бас агроном С.С.Садыков, бас инженер Ж.Т.Елетаев, жұмысшылар басшысы И.И.Лобьян, бас бухгалтер М.А.Ахметов, бас экономист Г.Ф.Хан, шаруашылық бөлімі дирек­торының орынбасары Б.С.Минаев болды. Олардың барлығы Луговой жылқы зауытының флагманы болды!
Көреген қазақ халқының «Жақ­сының жақсылығын айт – нұры тасысын» деген қанатты сөзімен осы мақалымды аяқтаймын.

Б.Әжіханов,
Д.А.Қонаев атындағы
Еура­зиялық заң академиясында рек­тор­дың кеңесшісі, экономика ғылымының кандидаты, профессор.

Поделиться ссылкой: