Ботулизмнің алдын алу
36 ViewsБотулизм – жалпы организмнің улануына әкеліп соғатын инфекциялық аупу түрі. Ботулизм – Clostridium botulinum бөліп шығаратын улы затпен (токсин) бүлінген, ластанған тамақтан жұғады, токсин…
Абайдың «Айттым сәлем, Қаламқас, Саған құрбан мал мен бас…» деп басталатын әйгілі әнін білмейтін қазақ жоқ шығар. Үлкен сахналардан бастап, ауыл арасындағы жиын-тойларда шырқалып келе жатқан бұл ән әр қазаққа, тіпті, өзге ұлт өкілдеріне де жақсы таныс. Абайдың осы әніндегі Қаламқас кім? Бұл әннің шығу тарихы жайлы әр қилы деректер бар. Дегенмен, «Айттым сәлем, Қаламқас» әні Тана мырзаның немере інісі Жәнібектің қызы Тұржанға арналғаны жайлы дерек шындыққа жақын сияқты. Тұржан аруды бойының нәзік, қасының қиыла біткен жіңішкелігіне қарап, жеңгелері ғана емес, бүкіл ауыл- аймақ «Қаламқас» атағаны Жарма ауданын мекендейтін Бура-Матай елдеріне мәлім болған екен.
Бұл әннің мәтініне мән берсек, Абайдың әйел затының хор қызындай сұлулығына соншалық ынтық болғанын анық аңғарамыз. Сонда «Ұлы ақынның жүрегін жаулаған тұла бойын оттай күйдірген, Қаламқас ару кім болды екен?» – деген сауалдың құлақ қылтитатыны заңдылық.
«Мұхтар Әуезовтің тарихи эпопеяны жазу жолында өмірінің жиырма жылын сарп еткені белгілі. Егер Тоғжан өз айналасында жанама түрде «Қаламқас» деген атқа ие болса, Абай оған ән мен өлең арнаса, бұл оқиға заңғар жазушының назарынан неге сырт қалған? Эпопея түгілі, жай мақалаларының ешқайсысында мұндай пікірдің ұшығын шығармайды ғой? Егер бұл жағдай Тобықты ішіне бұрыннан белгілі болса, осы кезге дейін құлаққа неге шалынбаған?» – деп, зерттеу еңбегінде орынды сауалдарды алға тарта отырып, жармалық айтыскер, ақын Қалихан Алтынбаев ақиқат деректерді басқа жақтан іздеуге тырысады.
Дәл осы еңбегінде автор әр жылдар орайында айтқан, жармалық Қалиасқар Еңсебайұлының, Күндебай Қалиұлының, Сағила Смакқызының, Жүзім Өтепбергенқызының, Мұса, Мұхаметжан Өтеұлдарының, аягөздік Уақап Торғайұлы мен көкпектілік Ахметжан Әбубәкіровтің әңгімелеріне сүйеніп, ән кейіпкері Қаламқастың өмірдегі шынайы бейнесі Жәнібекқызы Тұржан деген байламға тоқтайды. Енді осы байламды қуаттайтын нақты айғақтарға көңіл салайық. Тұржанның жанама есімі Жарма өңіріне жақсы таныс. «Найман ішіндегі Қаракерейден тарайтын Тілемісұлы Тана мырзаның есімі бүкіл сол кездегі Семей, Өскемен уәлаяттарына айпарадай анық болған», – деп жазады айтыскер ақын. Автордың айтуынша, өз кіндігінен перзент сүймеген Тана мырза немере інісі Жәнібектің Тұржан есімді қызын бауырына алыпты. Тұржан – тал шыбықтай бұралып өскен сондай көркем қыз. Тұла бойының нәзік, қасының қиыла біткен жіңішкелігіне қарап, алғашында жеңгелері, одан соң бүкіл ауыл-аймақ оны «Қаламқас» атандырады.
Қалихан Алтынбаевтың зерттеу деректеріне ден қойсақ, Тұржан мен Абай алғаш 1861-62 жылдар шамасында кездескен сияқты. Бұл – Абайдың он бес-он алты жастағы кезі. Құда түскенімен, Ділдаға әлі үйленбеген Абай әкесі Құнанбаймен бірге алыстағы Найман еліне, Тана мырзаның ауылы бұрынғы Самар (қазіргі Көкпекті) ауданының жерінде. Бұлардың барған шаруалары, біріншіден, соның алдында ғана Көкпекті округінің аға сұлтандығына өткізілген сайлауда жеңіліс тапқандығына ағайындық демеу сөз айтып, ізгі ниет білдіру, екіншіден, үш өзеннің Ертіске құятын сағасындағы түбекке мешіт салдырып жатқан Танаға қошемет білдіріп, жаңа құрылысты көріп қайту еді. Осы сапарда екі балғын жас – Тұржан мен Абай бірін-бірі қатты ұнатқан. Мұны байқаған Құнанбай да екеуінің жақынырақ танысуына, тіпті, құда түсіп қайтуға қарсы емес-тін. Алайда, құрметті қонақтар отырған орданың сыртында соқыр түйесін «көзіңді, қу соқыр» деген біреудің балағат сөзі байласқалы келе жатқан құдалықтың шырқын бұзады. Тананың жік-жапар болып, әлгі жігітке кешірім сұратып, ат-шапан айып бергізгеніне қарамастан, алған бетінен қайтпайтын, қатал Құнанбай Танаға «әдейі істетіп отырсың» деп аттанып кетеді. Қазақтың «Түйені соқыр десең, Құнанбайға тиеді» деген мәтелі осыдан қалса керек.
Алыстан ат арытып келген меймандардың көп кідірмей кері қайтуы енді ғана лаулай бастаған қос ғашықтың махаббатына кесірін тигізеді. Бұдан соң екеуінің бірер мәрте хат алмасқаны болмаса, жүздесуге жер арасы шалғай. Сөйтіп, байланыс үзіледі.
Абайдың мұнан кейінгі жағдайы белгілі. Ділдаға үйленіп, перзент сүйеді. Тұржан оң жаққа біраз отырып барып, Сыба ішіндегі Быжы-Тоқтар дейтін сарт ауылына тұрмысқа шығады, Ескі құлақтарға сенсек, соңында ұрпақ қалмапты. «Тұржанның Қаламқас атанғанына екінші дәлел мынау, – дейді Қалихан Алтынбаев. – Қаламқас Сыбан ішіне ұзатылып келгенде бұл жақтағы Матай руының игі жақсылары тегіс сәлемдесуге барған. Өйткені, ескі шежіре бойынша, Қаракерей (Тананың руы) мен Матай бірге туады. Оның үстіне Тананың абыройы бүкіл Найманға әйгілі. Сол барған игі жақсылардың ішінде Матайдағы әйгілі тентек әрі жуан тұқым Бәкен Мырзатайұлы бар екен. Басқаларының бәрі кісілік әдетпен Қаламқасқа төс түйістіріп амандасқанда, Бәкен міз бақпастан отырып алады. Ондағысы, ойда орыс, қырда қазақ құрығандай, сартқа тұрмысқа шықтың деген өкпесі. Міне, осы оқиға Жарма өңіріндегі қариялардың ауызында әлі күнге айтылып келеді. Ең бастысы, Тұржан есімімен емес, Қаламқас деген атпен айтылуда».
Ілия Жақанов, композитор, музыка зерттеушісі:
– Абайдың осы бір тамаша әнді Сүйіндіктің қызы Тоғжанға арнап жазғандығын дәлелдейтін нақты деректер қазір біздің қолымызда жоқ. Бұл туралы Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясында да еш жерде жазылмаған. Сондықтан мен «ол былай еді немесе оны сол адамға арнап жазды»,- деп бөле-жарып айта алмаймын. Менің білетінім, «Жарқ етпес қара көңілім не қылса да» деген өлеңі шынымен Тоғжанға арналып жазылған. Ал енді Тана мырзаның бауырына салып өсірген қызы Тұржанға арнап жазды деген пікірді өз басым жақында ғана естідім. Менің ойымша, бұл жағдай бұрындары зерттеушілердің назарынан тыс қалып қойған сияқты. Енді ғана соған көңіл бөліп жатырмыз.
Жалпы, біздің қазақтың тарихында, өнері мен мәдениетінде әлі де зерттелмей, жабулы күйінде қалып келген немесе бұрмаланған дүниелер жетіп артылады ғой. Келешекке осы жақұттарымызды жарыққа шығарып, халықпен қауышуына көп еңбек етуіміз керек.
Ерлан Рысқали, дәстүрлі әнші:
– Бұл пікірлердің екеуі де шындыққа жанасады. Дегенмен, өз басым Қалихан Алтынбаев ағамыздың «Тана мырзаның немере інісі Жәнібектің қызы Тұржан сұлуға арналды», – деген пікірі дұрысырақ деп ойлаймын. Себебі, әннің сөзіне ден қойсаңыз, ақынның бір аруға ғашық болып, бірақ оған қолы жетпей, бір көруге зар болған аңсар хәлін ұғынасыз. Эпопеяға жүгінсек, Тоғжан мен Абай бір-бірімен қосылмаса да, бірнеше рет кездесіп, тілдесті. Оған қоса, егер әйгілі ән Сүйіндік қызына арналса, бұл жайт Әуезовтің назарынан тыс қалмас еді ғой. Екіншіден, Абай Тоғжанға арнап, бірнеше өлең жазған, олардың арасында «Айттым сәлем, Қаламқас» жоқ. Сондықтан Қалихан ағамыздың дәлелдері сенімдірек сияқты. Мәселен, Тұржан мен Абай бір-ақ рет көрісті, одан кейін мүлдем жүздеспеді. Бәлкім, барлық сыр осында жатуы мүмкін. Дегенмен, бұл тақырып әлі тереңірек зерттеуді, зерделеуді талап етеді.
Белгілі журналист Жолымбет Мәкіш осы жөнінде:
– Найман елінде Абай мен Қаламқас туралы ертеден бері келе жатқан ескі аңыз бар. Баяғыда осы өңірде Тана мырза дейтін атақты адам өткен. Ол келе жатыр дегенде, Құнанбайдың өзі тойды тоқтатып қойып, Тана мырзаның келгенін күтетін көрінеді. Қаламқас осы Тана мырзаның інісі Жәнібектің қызы болып шықты. Жәнібектің осы қызын Тана мырза бауырына салып өсірген. Шын аты – Тұржан. Бірақ, осы Тұржан сұлудың аты тарихта «Қаламқас» деген атпен қалады.
Жинақтаған: Советхан СӘЛИЕВ,
Зайсан қаласы
Ардагерлер кеңесінің төрағасы.